گروه نرم افزاری آسمان

جلد پانزدهم



اشاره
، ص: 4
[تتمه سوره أعراف .... ص : 4
اشاره
، ص: 5
[سوره الأعراف ( 7): آیات 127 تا 137 ] .... ص : 5
اشاره
وَ قالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ أَ تَذَرُ مُوسی وَ قَوْمَهُ لِیُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ یَذَرَكَ وَ آلِهَتَکَ قالَ سَنُقَتِّلُ أَبْناءَهُمْ وَ نَسْتَحْیِی نِساءَهُمْ وَ إِنَّا
فَوْقَهُمْ قاهِرُونَ ( 127 ) قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ اسْتَعِینُوا بِاللَّهِ وَ اصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ یُورِثُها مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ الْعاقِبَۀُ لِلْمُتَّقِینَ ( 128 ) قالُوا
أُوذِینا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَأْتِیَنا وَ مِنْ بَعْدِ ما جِئْتَنا قالَ عَسی رَبُّکُمْ أَنْ یُهْلِکَ عَدُوَّکُمْ وَ یَسْتَخْلِفَکُمْ فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ ( 129 ) وَ
صفحه 21 از 181
لَقَدْ أَخَ ذْنا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنِینَ وَ نَقْصٍ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ ( 130 ) فَإِذا جاءَتْهُمُ الْحَسَ نَۀُ قالُوا لَنا هذِهِ وَ إِنْ تُصِ بْهُمْ سَیِّئَۀٌ یَطَّیَّرُوا
( بِمُوسی وَ مَنْ مَعَهُ أَلا إِنَّما طائِرُهُمْ عِنْدَ اللَّهِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ ( 131
وَ قالُوا مَهْما تَأْتِنا بِهِ مِنْ آیَۀٍ لِتَسْحَرَنا بِها فَما نَحْنُ لَکَ بِمُؤْمِنِینَ ( 132 ) فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمُ الطُّوفانَ وَ الْجَرادَ وَ الْقُمَّلَ وَ الضَّفادِعَ وَ الدَّمَ آیاتٍ
مُفَصَّلاتٍ فَاسْتَکْبَرُوا وَ کانُوا قَوْماً مُجْرِمِینَ ( 133 ) وَ لَمَّا وَقَعَ عَلَیْهِمُ الرِّجْزُ قالُوا یا مُوسَی ادْعُ لَنا رَبَّکَ بِما عَهِدَ عِنْدَكَ لَئِنْ کَشَ فْتَ عَنَّا
الرِّجْزَ لَنُؤْمِنَنَّ لَکَ وَ لَنُرْسِلَنَّ مَعَکَ بَنِی إِسْرائِیلَ ( 134 ) فَلَمَّا کَشَفْنا عَنْهُمُ الرِّجْزَ إِلی أَجَلٍ هُمْ بالِغُوهُ إِذا هُمْ یَنْکُثُونَ ( 135 ) فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ
( فَأَغْرَقْناهُمْ فِی الْیَمِّ بِأَنَّهُمْ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ کانُوا عَنْها غافِلِینَ ( 136
وَ أَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِینَ کانُوا یُسْتَضْ عَفُونَ مَشارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغارِبَهَا الَّتِی بارَکْنا فِیها وَ تَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ الْحُسْنی عَلی بَنِی إِسْرائِیلَ بِما
( صَبَرُوا وَ دَمَّرْنا ما کانَ یَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ وَ ما کانُوا یَعْرِشُونَ ( 137
، ص: 6
[سوره الأعراف ( 7): آیه 127 ] .... ص : 6
اشاره
وَ قالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ أَ تَذَرُ مُوسی وَ قَوْمَهُ لِیُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ یَذَرَكَ وَ آلِهَتَکَ قالَ سَنُقَتِّلُ أَبْناءَهُمْ وَ نَسْتَحْیِی نِساءَهُمْ وَ إِنَّا
( فَوْقَهُمْ قاهِرُونَ ( 127
ترجمه و شرح .... ص : 6
خداوند متعال در این آیه کریمه بیان فرموده: درباریان و ندیمان فرعون به وي پیشنهاد کردند که چگونه از موسی غفلت ورزیده او
را رها گذاردهاید در صورتی که در صحنه مبارزه ما با موسی ساحران به طور دسته جمعی به وي گرویدند گرچه به کیفر خود نیز
رسیدند ولی باز گروهی از بنی اسرائیل به موسی ایمان آورده و در جامعه فساد و اختلاف ایجاد نموده تبلیغات سوء مینماید و
همواره مردم را به خداپرستی دعوت مینماید و صریحا از پرستش تو مردم را باز میدارد و خدایان را هتک نموده و اختلاف دین و
عقیده در جامعه پدید میآورند.
اینک میفرماید:
اشراف قوم فرعون به او گفتند: آیا تو موسی و قومش را آزاد ، ص: 7
میگذاري و به حال خودشان رها میکنی و متعرّض آنان نمیشوي تا به مخالفت تو برخیزند و مردم را بر تو بشورانند و بر تو مسلط
شوند و در زمین کشور تو تبهکاري کنند و در حکومت تو مفسده برانگیزند و تو را و خدایان تو را رها کنند و دیگر کسی تو و
خدایان تو را پرستش نکند؟ فرعون به پاسخ گفت: قریبا پسران آنها را میکشیم که داراي نجدت و قوت هستند و در خور
جنگجوئی میباشند و زنانشان را زنده میگذاریم که زور و نیروئی ندارند و آنها را خوار و ذلیل ساخته به خدمت میگماریم و از
این عمل دیگر زیاد هم نخواهند شد و همین عملی است که قبل از ولادت موسی با بنی اسرائیل میکردیم تا بدانند که ما بر آنها
غلبه و قدرت داریم و آنها مقهور و ما قاهر هستیم.
(127)
صفحه 22 از 181
ترجمه و شرح [منظوم .... ص : 7
ز آل فرعون آنگهی اشرافیان مرو را گفتند از اجحافشان
داري آیا دست از موسی تو باز هم ز قومش آن گروه فتنه ساز
تا کنند افساد اندر شهر ما هم تو را موسی گذارد در عنا
گفت او پس در جواب قوم خود از پی اسکانشان در لوم خود
روز بکشیم آن پسرهاشان تمام زنده زنهایشان گذاریم از مقام
ما بر ایشانیم غالب و آن گروه جمله مقهورند و از ما در ستوه
(127)
، ص: 8
[سوره الأعراف ( 7): آیه 128 ] .... ص : 8
اشاره
( قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ اسْتَعِینُوا بِاللَّهِ وَ اصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ یُورِثُها مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ الْعاقِبَۀُ لِلْمُتَّقِینَ ( 128
ترجمه و شرح .... ص : 8
خداوند متعال در این آیه شریفه توضیح داده: صدور فرمان فرعون دائر به قتل نوزادان از بنی اسرائیل و اسارت دختران آنها
اضطرابی در آنان پدید آورده به شکایت نزد موسی کلیم علیه السّلام آمده در این باره چارهاي بیندیشد و یا از طریق دیگري مانع
شود از اینکه درباریان فرعون این فرمان را در باره بنی اسرائیل اجراء نمایند. موسی علیه السّلام بر آنان پند داده نصیحت فرمود که:
نظام جهان بر پایه امتحان و آزمایش است پروردگار هر لحظه ستمکاران را آزمایش کند اندي فرصت دهد که هر چه بتوانند نیروي
خود را به کار بندند و اساس خدا پرستی بر آن است که در هر پیش آمدي بشر از آفریدگار استعانت جوید نیروي صبر و شکیبائی
را از دست ندهد تدبیر و بردباري را به کار بندد پروردگار بر حسب حکمت مردم ستمدیده را ظفر میدهد دوره نفوذ ستمگران و
سرکشان پایان مییابد و ستمدیدگان را بر آنان مسلط مینماید همواره پیروان مکتب توحید با ناگواریها دست به گریبان بوده با
، ص: 9
خطرها و پیش آمدها مواجه میشدند و اگر بشر نیروي تقوي را به کار بندد سبب نجاح و رستگاري او خواهد بود. اینک میفرماید:
چون بنی اسرائیل این خبر را شنیدند ترسان شدند و لذا موسی علیه السّلام به آنها اطمینان داد و گفت: اي قوم در دفع بلاي
فرعونیان از خداي واحد یاري و اعانت بخواهید او معین بر شداید و خداي دائم باقی و تواناي بر هر چیز و هر امري است و در برابر
آزار فرعون و جهت حفظ دین خودتان شکیبا باشید و بدانید که زمین مال و ملک مختص به خداست به هر کس از بندگانش
بخواهد به ارث میدهد و پس از هلاك فرعون از آن شما خواهد بود و بدانید که حسن عاقبت و فرجام نیک براي بندگان با تقوي
و متقیان است.
صفحه 23 از 181
(128)
ترجمه و شرح [منظوم .... ص : 9
این چو بشنیدند اسرائیلیان جانب موسی شدند از غم روان
قوم خود را گفت او زین ظلم و جبر استعانت از خدا خواهید و صبر
مر زمین باشد ز حق میراث او هر که را خواهد دهد بیگفتگو
بر عباد خود ببخشد او زمین عاقبت نیکوست بهر متقین
(128)
، ص: 10
[سوره الأعراف ( 7): آیه 129 ] .... ص : 10
اشاره
( قالُوا أُوذِینا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَأْتِیَنا وَ مِنْ بَعْدِ ما جِئْتَنا قالَ عَسی رَبُّکُمْ أَنْ یُهْلِکَ عَدُوَّکُمْ وَ یَسْتَخْلِفَکُمْ فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ ( 129
ترجمه و شرح .... ص : 10
خداوند متعال در این آیه شریفه بیان فرموده: شعار بنی اسرائیل و امتیاز آنان از قبطیان آن بود که از خانواده پیشوایان توحید مانند
یعقوب اسرائیل و اسحق و ابراهیم خلیل علیه السّلام هستند با اینکه حدود یک هزار و چهار صد سال از هجرت یعقوب پیامبر به
سرزمین مصر گذشته باز مردم بومی و قبطیان بنی اسرائیل را بیگانه دانسته و مخالفت با نژاد قبط میشناختند و بر حسب عقیده و
مرام نیز بنی اسرائیل بهرهاي از خدا پرستی نداشتهاند فقط از نظر اینکه مژده آسمانی را بوسیله دانشمندان خود شنیده بودند که
گرفتاري و اسارت عموم بنی اسرائیل در دست قبطیان ادامه خواهد داشت و جز به قدرت و نیروي پیامبري به نام موسی بن عمران
که از نژاد اسرائیل است از اسارت و عبودیت قبطیان رهائی نخواهند یافت. چون سالهاي چندي بنی اسرائیل در انتظار همچین
شخصی به نام موسی بن عمران بودند گروهی به وي گرویدند تا اینکه به پشتیبانی او از اسارت پادشاه قبط و قبطیان رهائی یابند و
گرویدن گروهی از آنان به موسی علیه السّلام از نظر ایمان به پروردگار و ، ص: 11
پیروي از برنامه آسمانی بوده است بدین جهت بنی اسرائیل قیام موسی کلیم علیه السّلام را به دعوت فرعون پادشاه مصر به توحید
دیدند که سبب عناد و خشم او شد و بار دیگر بر بنی اسرائیل سختگیري مینماید و فرزندان آنان را به قتل میرساند و دختران آنها
را به اسارت و خدمت در اختیار قبطیان میگذارد و در مقام تمرد و اعتراض به موسی علیه السّلام بر آمده گفتند: سالها در انتظار
آن بودیم که تو به دعوت توحید قیام نمائی و ما تو را تقویت و پشتیبانی نموده ما را از اسارت و عقوبت فرعون و درباریان وي آزاد
نمائی ولی قیام تو به دعوت به توحید و صحنهاي که هنگام مبارزه با ساحران ارائه دادي به ضرر و زیان ما پایان یافت فرعون و
درباریان وي از این پیش آمد زیاده خشمگین شده بر عناد آنان افزود بار دیگر اجراي شکنجههاي دیرین را بر ما فرمان دادهاند
صفحه 24 از 181
موسی کلیم براي جلوگیري از توبیخ و سرزنش بنی اسرائیل به وي و نیز به منظور تسلیت خاطر آنان وعده با لحن بشارت آمیزي
فرمود محقّقا پروردگار زیر دستان و ستمدیدگان را در زمان نزدیکی رهائی بخشد و دشمن ستمگر شما فرعون قبط را به هلاکت
خواهد افکند و نفوذ و فرمانروائی او که مردم را به پرستش خود میخواند پایان میپذیرد آنگاه پروردگار شما را در سرزمین مصر
سکونت میدهد. اینک میفرماید:
لکن این سفارش موسی علیه السّلام هم از نگرانی آنها نکاست و گفتند: پیش از آنکه تو بیائی و به رسالت مبعوث شوي و به
دعوت ما مأمور گردي ما دچار آزار فرعون بودیم زجرهاي روحی و بدنی کشیدیم فرزندانمان را کشتند و به بدترین شکنجه و
عذاب عقوبت نمودند و بعد از اینکه تو براي دعوت ما آمدي باز هم گرفتار همان آزارها و شکنجهها هستیم موسی علیه السّلام به
پاسخ آنها گفت: طمع از کرم خدا برنگیرید امید چنان است که پروردگار ، ص: 12
شما دشمن شما فرعون و قومش را هلاك سازد و شما را در روي زمین جانشین آنها قرار دهد و پس از بندگی آقائی نمائید و
سپس بنگرد که شما چه میکنید و رفتار شما در بندگی خدا چگونه است آیا از حال آنها عبرت میگیرید و به حالت رفتگان و
گذشتگان تدبّر و تفکّر مینمائید تا شما را نسبت به عملتان جزا دهد اگر خیر است خیر دهد و اگر شر است شرّ جزا بخشد.
(129)
ترجمه و شرح [منظوم .... ص : 12
باز گفتند از طریق عجز پس قبطیان ما را کنند آزار بس
پیش از آن کائی تو ما را زین گروه بود جان اندر عذاب و در ستوه
گفت موسی شاید آن خلاق پاك تخم دشمن را براندازد ز خاك
مر شما را بعد از ایشان در زمین سازد از رحمت خلیفه و جانشین
واگذارد بر شما این بوم و بر تا ببیند چون کنید از خیر و شرّ
(129)
، ص: 13
[سوره الأعراف ( 7): آیه 130 ] .... ص : 13
اشاره
( وَ لَقَدْ أَخَذْنا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنِینَ وَ نَقْصٍ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ ( 130
ترجمه و شرح .... ص : 13
خداوند متعال در این آیه مبارکه سوگند یاد فرموده که به منظور تهدید فرعون و عقوبت قبطیان ساکنان سرزمین مصر چند سال
آنها را دچار خشکسالی نمودیم و نیز قحطی و کمبود مواد خواربار و سختی معیشت را نیز در برداشت لذا چند سال ساکنان آن
صفحه 25 از 181
سرزمین دچار خشک سالی شد و به مشیّت پروردگار آب رود نیل در آن موسم مخصوص قبطیان ننموده و اراضی مزروعی آن
خشک مانده قابل کشت و زرع نشد ناگزیر سبب قحطی و غلات و کمبود مواد خواربار و غلات در آن کشور گردید. شاید فرعون
از معارضه با موسی کلیم علیه السّلام پشیمان شده و از خود ستائی باز گردد و در باره عجز و ضعف خود بیندیشد و بیگانگی
آفریدگار ایمان آورد و رسالت موسی علیه السّلام را تصدیق نموده و به عموم مردم نیز اعلام نماید ولی روح پلیدي که سالها در
آن سرزمین مردم را به پرستش خود خوانده و اجبار میکرد هرگز از اندیشه و گردار خود پشیمان نخواهد شد همچنین اهل آن
کشور با اینکه به طور عیان عجز فرعون را مشاهده نموده چگونه از شرك پروردگار و تکذیب دعوت موسی علیه السّلام پشیمان
نشدهاند. اینک میفرماید:
و به حق سوگند ما فرعونیان را گرفتار کردیم به قحط و غلا و ، ص: 14
خشکسالی از روئیدن غلّات و گیاهها براي خوراك انسان و حیوانات در صحراها و بکاهش میوهها و بار نیاوردن درختهاي میوه و
بارور در شهرها شاید آنان متنبّه و متذکر شوند و برگردند و تائب گردند و به توحید خداوند گرایند و از پرستش فرعون و بتها
منصرف شدند که اگر برگشتند و توبه کردند و راه حق پیش گرفتند چه بهتر و الّا هلاك محتوم و قضاء معلوم آنها را فرا گیرد و
فرعونیان از شقّ اخیر بودند و متنبّه نشدند بلکه ....
(130)
ترجمه و شرح [منظوم .... ص : 14
زان جهت فرمود بگرفتیم هین آل فرعون آنچه بودي بالسنین
آل فرعون اعنی از خدّام و رهط مبتلا گشتند بر تنگی و قحط
میوههایش یافت نقصان بر درخت باغها گردید خشک و کار سخت
ما مگر گیرند زان آسیب پند کاین بود از کردههاي ناپسند
این نشد بر پندشان لیکن سبب بلکه میافزودشان کفر و غضب
(130)
، ص: 15
[سوره الأعراف ( 7): آیه 131 ] .... ص : 15
اشاره
( فَإِذا جاءَتْهُمُ الْحَسَنَۀُ قالُوا لَنا هذِهِ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَۀٌ یَطَّیَّرُوا بِمُوسی وَ مَنْ مَعَهُ أَلا إِنَّما طائِرُهُمْ عِنْدَ اللَّهِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ ( 131
ترجمه و شرح .... ص : 15
خداوند متعال در این آیه شریفه بیان فرموده: سال نیک و خرم که دو محصول از اراضی بر میداشتند آن را از اقبال و نیک بختی
صفحه 26 از 181
خود دانسته و هنگامی که خشکسالی و قحطی رخ میداد آن را به فال و شئامت موسی و پیروان او میدانسته میگفتند که نهضت
آنان سبب شده که برکت از اراضی مزروعی ما برداشته شود پروردگار گفتار هتک آمیز آل فرعون را تکذیب فرموده به اینکه طایر
و سبب نحوست و تیره بختی ساکنان کشور مصر از خود آنها سر چشمه گرفته است نظر به اینکه پروردگار پیغمبرانی را هم چه
موسی کلیم و هرون به آن کشور و مردم آن سرزمین اعزام فرمود که آغاز فرعون پادشاه قبط را به خداپرستی دعوت نمایند و سپس
مردم را به توحید بخوانند ولی فرعون و همه مردم آن کشور در مقام مبارزه در آمدند و هیچ یک دعوت موسی را نپذیرفتند با
اینکه براي صدق دعوي رسالت خود معجزات و خارق عادات چندي را در معرض عموم گذارد پروردگار نیز از نظر حکمت در
عین حال که به آنان مهلت داده باز آنها را تهدید مینماید و زنگ خطر را مینوازد ولی بیشتر این مردم در محیط تیرهاي رشد و نما
، ص: 16
نموده و پرورش یافته که دعوي خدائی فرعون را از هر سو شنیده و هرگز نخواهند درك نمود که این حوادث ناگوار و قحطی
گرچه از طریق عوامل طبیعی است ولی به منظور پشتیبانی از دعوت موسی کلیم و تهدید مردم است که متوجه شوند به اینکه
تکذیب دعوت موسی مانند مبارزه ساحران با اوست در آن صحنه و کنگره عمومی ناگزیر پس از اندك زمانی دریاي نیل که
نعمت سرشاري است براي اهل آن کشور به صورت نقمت و خطر در آید و هم آن مردم را به کام خود فرو برد. اینک میفرماید:
چون پیروان فرعون را حسنه یعنی فراوانی نعمت و وسعت رزق و سلامت بدن و عافیت حال میرسید و مزارعشان سرسبز و
درختهاي میوه بارور میگردید میگفتند این پیش آمد نیک حق ماست و در اثر علم و معرفت و زحمت و عمل ما به ما رسیده
است و اگر سال و حال بدي به آنها رو میکرد و آسیبی به آنها میرسید و دچار گرسنگی و بلاي قحط و قطع باران و تنگی رزق و
کاهش میوهها و مرگ اغنام و احشام میشدند به موسی کلیم علیه السّلام و همراهان او فال بد میزدند و میگفتند این بدیها از
شئامت موسی و تابعین اوست و از روزي که او آمده است دچار این مصائب شدهایم، واعجبا از این تنگی عقل و کوچکی فکر و
فساد رأي و نبودن توفیق که به موسی علیه السّلام و پیروانش تطیّر کنند و از بدي کردار و اعمال زشت خود غافل باشند و ندانند که
همه از جانب خداست: اي مردم بدانید و آگاه باشید که مقدرات آنها نزد خداست و هر چه از خیر و شرّ برسد بقضاء خدا و قدر
اوست آنچه میبینند و به آنها میرسد و عده عقابی است که خدا داده و این عقوبت دنیوي آنهاست و عقاب اخروي آنها باقی
، است تا به آنجا برسند و قضاي خدائی بر این جاري است که به خیر مبتلا میکند که ببینند أنوار العرفان فی تفسیر القرآن، ج 15
ص: 17
صاحبش دست از تبهکاري میکشد یا در گمراهی و سرکشی میماند و قضاي اللهی بر این است که اعمال بندگان سبب خیر و
شرّي باشد که به آنها وارد میگردد و لکن بیشتر مردمان نمیدانند و به حکمت اللهی جاهلند و آگاه نیستند که چگونه ارتباطی بین
اسباب و مسبّبات است و لذا فرعونیان از نادانی خود بدبختیها را به موسی و تابعین او نسبت داده و از شومی آنها میدانستند و غافل
بودند که از شئامت اعمال و فساد اخلاق و کفر خودشان است.
(131)
ترجمه و شرح [منظوم .... ص : 17
نیکئی چون آمد ایشان را به پیش نسبتش دادند بر اقبال خویش
که بر این بودیم ما خود مستحق باشد از عادات جاري نی ز حق
ور بر ایشان میرسیدي ابتلاء این بود گفتند از موسی بما
صفحه 27 از 181
آن تطیّر که زدند از خیر و شرّ نزد حق است آن نه از موسی و غیر
رنج و راحت شرّ و خیر و نیک و بد از خدا بر خلق پی در پی رسد
نیک این را میندانند اکثري چون نبردند از بهار جان بري
(131)
، ص: 18
[سوره الأعراف ( 7): آیه 132 ] .... ص : 18
اشاره
( وَ قالُوا مَهْما تَأْتِنا بِهِ مِنْ آیَۀٍ لِتَسْحَرَنا بِها فَما نَحْنُ لَکَ بِمُؤْمِنِینَ ( 132
ترجمه و شرح .... ص : 18
خداوند متعال در این آیه کریمه بیان فرموده: نظر به اینکه اعلام خطر نیز لازم دعوت به توحید و تهدید از مخالفت پروردگار است
موسی کلیم علیه السّلام و پیروان او به مردم میگفتند که چند بار خشکسالی و قحطی مردم این سرزمین را تهدید نمود به طور حتم
عقوبتی است از جانب پروردگار قبطیان و پیروان فرعون نیز از نظر عناد قحطی و خشکسالی را از شئامت موسی علیه السّلام پنداشته
میگفتند در اثر قیام موسی به دعوت و نهضت او اختلافی در سرتاسر کشور افکنده سبب خشکسالی و قحطی در این سرزمین شده
است تا آنجا که پیروان فرعون و قبطیان به طور صراحت در مقام لجاج بر آمده به موسی علیه السّلام میگفتند: هر چه از این قبیل
کارهاي خارق عادت به ما ارائه دهی که ما را فریب دهی شیفته عملیات شگفتآور خود نمائی ما هرگز به تو ایمان نخواهیم آورد
و دعوت تو را به خداپرستی نخواهیم پذیرفت. اینک میفرماید:
با همه اینها آن قوم به موسی گفتند: هر چه به اعتقاد خودت براي ما معجزه بیاوري که دلیل بر صدق تو و حقانیت دعوت تو باشد و
به آن آیات بخواهی ما را سحر کنی و ما را از عقاید خودمان منصرف سازي ما مؤمن به تو نخواهیم بود و تصدیق رسالت تو را
نخواهیم کرد و پیروي احکام تو را ، ص: 19
نخواهیم نمود. از این آیه مستفاد میگردد:
اشخاص گمراه و پلید که در دریاي کفر و عناد و خود پرستی غرقند نمیتوانند حقایق را درك کنند چنانکه فرعونیان سخنان موسی
علیه السّلام را با معجزات آشکار قبول نکردند.
(132)
ترجمه و شرح [منظوم .... ص : 19
قبطیان گفتند اي موسی به ما هر چه آري آیت از قحط و عنا
که بزعم تو است آنها معجزت هم بود اظهار آنها جایزت
صفحه 28 از 181
تا به جادو آوري ما را به دام بر تو هرگز نگرویم از سحر خام
(132)
، ص: 20
[سوره الأعراف ( 7): آیه 133 ] .... ص : 20
اشاره
( فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمُ الطُّوفانَ وَ الْجَرادَ وَ الْقُمَّلَ وَ الضَّفادِعَ وَ الدَّمَ آیاتٍ مُفَصَّلاتٍ فَاسْتَکْبَرُوا وَ کانُوا قَوْماً مُجْرِمِینَ ( 133
ترجمه و شرح .... ص : 20
خداوند متعال در این آیه شریفه میفرماید: نظر به اینکه مردم قبط بطور دسته جمعی در مقام مبارزه با دعوت موسی کلیم علیه
السّلام بر آمدند پروردگار نیز بر حسب حکمت آنان را به عقوبتهاي چندي بطور موقت گرفتار نمود که وسیله تهدید آنان از خطر
هلاکت باشد از جمله طوفان فرو باریدن باران و فیضان رود نیل بود که ناگهان سیل آب از هر سو شهرها را تهدید نمود خانهها را
فراگرفته و فرو ریخت و کشتزارها را گل و لجن دریا فراگرفته زراعتها را به کلی خراب و فاسد نمود.
جراد به معناي ملخ است که به هر چه رو آورد آن را برهنه نموده میجود و فاسد و نابود میکند.
قمل برغوث یعنی شپشک و کک است و نیز گفته شده شپشک که ساق زراعت را فاسد میکند و نیز گفته شده سوس که از مواد
خواربار پدید میآیند و آن را فاسد میکند.
ضفادع قورباغه که در خشکی و آب زندگی مینماید.
دم آب براي قبطیان بخصوص تغییر صورت و سیرت داده شده خون ، ص: 21
میشد ولی این عقوبتها اختصاص به قبطیان داشته و طوفان و حشرات نامبرده به پیروان موسی علیه السّلام وسیله تهدید نبوده بلکه
نشانه رحمت و مسرّت آنان بوده زیرا میدانستند به منظور پشتیبانی از دعوت موسی علیه السّلام است که پروردگار مردم قبط را نظر
به اینکه در مقام مبارزه با دعوت به توحید بر آمدهاند عقوبت و تهدید میفرماید. ولی این مردم دلباخته به پیشگاه فرعون اظهار
حاجت نمودند که چارهاي بیندیشد بدیهی است با اینکه فرعون طاغی را عجز و ناتوانی و پریشان حالی فرا گرفته در برابر
خواستههاي مردم جز اظهار شرمساري چه میتواند بگوید باز این طاغوت سرکش به دعوت خود ادامه میداد و نسبت به ساحت
کبریائی اسائه ادب مینمود و در مقام مبارزه و تکذیب موسی علیه السّلام بر میآمد بدین نظر کفر و عناد با ساحت پروردگار در
قلوب همه آنان از پیشوا و پیروان رسوخ داشته پروردگار آنها را گروه مجرم و جنایتکار خوانده از نظر اینکه فرعون همه آن مردم را
بگمرهی افکنده و زمینهاي براي هلاکت و عقوبت همیشگی آماده نموده است. اینک میفرماید:
و اما جزاء و نتیجه این سر سختی آنها این شد که ما بر آنها طوفان را مأمور کردیم تا سیلهاي خانمان کن بنیان خانها و آبادیهاي
آنها را بر انداخت و درختها را ریشه کن ساخت و ملخ فرستادیم تا زراعات و آنچه از برگ و میوه درختان سرسبز بود بخورد و
شپشه فرستادیم که غلات موجوده آنها را از بین ببرد و قورباغه که در خانهها و زندگی آنها حتی در غذاهاي آنها وارد شده کار را
بر آنها سخت کند و خون که آبهاي آنها را تبدیل به خون نماید یا به تفسیر دیگري مبتلاي بر غاف شدند و اینها را معجزات و
صفحه 29 از 181
، آیاتی مفصلات یعنی به فاصلههائی از یکدیگر بودند یا معجزاتی که موسی علیه السّلام به أنوار العرفان فی تفسیر القرآن، ج 15
ص: 22
تفصیل هر یک را براي صدق دعوت خود وعده داده بود بر آنها نزول یافت اما آنها تکبر و انانیت به خرج دادند و دست از عناد و
سرسختی برنداشتند و از قبول حق و ایمان به خدا دریغ کردند و مردمان مجرم و گناهکاري بودند.
(133)
، ص: 23
ترجمه و شرح [منظوم .... ص : 23
پس فرستادیم طوفانی عیان ما بر ایشان بهر آثار و نشان
هست طوفان هر چه کان آید بطرف چون مطر یا سیل در هنگام خوف
یا که به موت مواشی و آبله یا که طاعون یا که دیگر هایله
هم فرستادیم بر ایشان ملخ همچنین قمل که بدشان سجن و فخ
قمل اشپش یا جراد بیپر است یا کنه یا مورچه در دفتر است
هم ضفادع کامد از هر بابشان در طعام و جامههاي خوابشان
هم دم اعنی آنچه خوردندي ز آب داشت طعم و رنگ خون در انقلاب
آن همه میبود آیتها ز ما که مفصل شد بر ایشان هر کجا
سر کشی کردند از حکم و حدود زان که میبودند قومی بس عنود
، ص: 24
چون بر ایشان سخت میشد کار ما سوي موسی میدویدند از نیاز
تا کند او رفع ز ایشان آن گزند شرط میکردن کایمان آورند
چونکه میشد رفع آن اندوه و غم میفزوندي به طغیان و ستم
باز واقع چون بر ایشان شد عذاب سوي موسی مینمودندي ایاب
(133)
، ص: 25
[سوره الأعراف ( 7): آیه 134 ] .... ص : 25
اشاره
وَ لَمَّا وَقَعَ عَلَیْهِمُ الرِّجْزُ قالُوا یا مُوسَی ادْعُ لَنا رَبَّکَ بِما عَهِدَ عِنْدَكَ لَئِنْ کَشَ فْتَ عَنَّا الرِّجْزَ لَنُؤْمِنَنَّ لَکَ وَ لَنُرْسِلَنَّ مَعَکَ بَنِی إِسْرائِیلَ
(134)
صفحه 30 از 181
ترجمه و شرح .... ص : 25
خداوند متعال در این آیه مبارکه بیان فرموده: هنگامی که هر یک از عقوبتهاي نامبرده به قبطیان رو میآورد و بر آنها مسلط میشد
با اینکه فرعون پادشاه و همچنین قبطیان بطور عیان میدانستند که به منظور پشتیبانی از دعوي رسالت موسی و دعوت او به توحید و
خداپرستی ولی از نظر لجاج فرعون بطور صراحت از پیشگاه موسی علیه السّلام درخواست عاجزانه مینمود که از پروردگارت
بخواه و مسئلت بنما که این نکبت را از زندگی ما بر طرف فرماید و اگر ما را از این خطر برهاند به تو ایمان میآوریم و بنی اسرائیل
را نیز از اسارت آزاد نموده رها خواهیم نمود و فاصله هر یک از عقوبتهاي نامبرده از یکدیگر یک سال بود. فرعون و درباریان
سوگند یاد نموده ملتزم میشدند اگر از پروردگارت مسئلت نمائی ما را از این عقوبت و نکبت رها کند هر دو مسئلت تو را خواهیم
بر آورد و در اثر رابطهاي که با پروردگارت داري هرگز از خواسته تو تخلف نخواهد نمود.
بدیهی است التزام و سوگند به اینکه بنی اسرائیل و پیروان موسی را از اسارت رها نماید این التزام از مردم قبط مورد ندارد بلکه
اختصاص به فرعون و درباریان وي دارد به این قرینه مفاد آیه آن است که فرعون و ، ص: 26
درباریان وي براي درخواست رفع هر یک از عقوبتهاي نامبرده نیز ملتزم میشدند و سوگند یاد میکردند اگر هر یک از آنها را از
ما برطرف کند به یگانگی پروردگار ایمان خواهیم آورد در صورتی که فرعون و درباریان وي به عهد خود وفا میکردند عموم
مردم آن کشور نیز از فرعون پادشاه تبعیّت نموده به یگانگی پروردگار ایمان میآوردند و رسالت موسی علیه السّلام را نیز
میپذیرفتند. اینک میفرماید:
و چون عذاب اللهی بر آنها سخت شد و کار بر آنها تنگ گردید و نقمات مذکور در آیه قبل آنان را در فشار آورد در مقام تضرّع
و التماس در آمده گفتند اي موسی تو به حق عهدي که خداوند با تو بسته و در نبوّت به تو وعده کرده است که چون او را بخوانی
تو را اجابت کند پروردگار خودت را بخوان که رفع عذاب از ما کند ما هم قسم یاد میکنیم که اگر این سختی و عذاب و تنگی از
ما برداشته شد و تو این مصائب را از ما بازگردانی ما هم به تو ایمان آوریم و تصدیق رسالت تو نمائیم و بنی اسرائیل را از اسارت و
اعمال شاقّه آزاد ساخته با تو روانه کنیم که به وطن خود ارض مقدّسه نایل شوند.
(134)
ترجمه و شرح [منظوم .... ص : 26
گفتی اي موسی بخوان از بهر ما ربّ خود را تا شود رفع بلا
با تو از عهدي که کرد اندر ایاب که نماید دعوتت را مستجاب
گر ز ما زائل نمائی این بلا بر تو ایمان آوریم از صدق ما
با تو بفرستیم اسرائیلیان تا بري هر جا که خواهیشان عیان
(134)
، ص: 27
بحثی از نظر لغت و معنی .... ص : 27
صفحه 31 از 181
قوله تعالی: وَ لَمَّا وَقَعَ عَلَیْهِمُ الرِّجْزُ رجز یعنی اضطراب چنانکه در آیه مورد بحث مذکور شد لَئِنْ کَشَفْتَ عَنَّا الرِّجْزَ لَنُؤْمِنَنَّ لَکَ یعنی
اگر این اضطراب و بلاء را از ما ببري حتما به تو ایمان میآوریم. طبري نوشته: رجز لرزشی است در پاي شتر در اثر دردي که آن را
از سیر معمولی باز میدارد. مجمع نوشته: از کسائی نقل شده که رجز به کسر اوّل عذاب و به ضمّ اول به معنی بت است. بیضاوي
گفته: رجز به ضمّ اول لغتی است در رجز به کسر اول یعنی هر دو به یک معنیاند این کلمه در ضمن آیات قرآن بر سه وجه مورد
استعمال قرار گرفته است:
1) به معنی عذاب چنانکه در آیه 59 سوره بقره میفرماید: )
رِجْزاً مِنَ السَّماءِ یعنی بر کافران و ستمکاران قوم موسی از آسمان عذاب فرستادیم.
2) رجز به معنی بتها است چنانکه در آیه 5 سوره مدّثر میفرماید: وَ الرُّجْزَ فَاهْجُرْ یعنی اي رسول البته از نزدیکی و پرستش به بتها )
دوري گزین.
3) رجز به معنی وسواس و مکر است چنانکه در آیه 11 سوره انفال میفرماید: وَ یُذْهِبَ عَنْکُمْ رِجْزَ الشَّیْطانِ. )
، ص: 28
[سوره الأعراف ( 7): آیه 135 ] .... ص : 28
اشاره
( فَلَمَّا کَشَفْنا عَنْهُمُ الرِّجْزَ إِلی أَجَلٍ هُمْ بالِغُوهُ إِذا هُمْ یَنْکُثُونَ ( 135
ترجمه و شرح .... ص : 28
خداوند متعال در این آیه کریمه بیان فرموده: موسی علیه السّلام براي قبول درخواست آنان و رفع هر یک از عقوبتهاي نامبرده
ضرب اجل میفرمود اگر بر حسب روایات موسی براي آنان یک هفته وقت معین مینمود در صورتی که در آن مدت به هر دو
عهد خود وفاء نمایند پروردگار عقوبت را از همه مردم بر طرف خواهد فرمود در هر بار به دعا و درخواست موسی علیه السّلام
پروردگار از عموم قبطیان آن عقوبت مخصوص را از آن خطر و نکبت رهائی میبخشد چون مدت مقرر بسر میآمد فرعون و
درباریان وي عهد و پیمان مکرّر خود را نقض نموده نادیده میگرفتند. اینک میفرماید:
بنابراین وقتی که ما عذاب را از آنها برداشتیم تا مدت معیّنهاي که بعد بسر رسید و موقع هلاك آنها رسیده بود آنها پیمان شکنی
کردند و نقض عهد نمودند و ایمان نیاوردند.
(135)
ترجمه و شرح [منظوم .... ص : 28
کشف پس کردیم چون ز ایشان عذاب بر دعاي موسی صاحب کتاب
تا زمانی که رسند ایشان بر آن موت یا هنگام دیگر ز امتحان
صفحه 32 از 181
بیتوقف بس شکستندي عهود تا دگر ره امتحانی رخنمود
(135)
، ص: 29
[سوره الأعراف ( 7): آیه 136 ] .... ص : 29
اشاره
( فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْناهُمْ فِی الْیَمِّ بِأَنَّهُمْ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ کانُوا عَنْها غافِلِینَ ( 136
ترجمه و شرح .... ص : 29
خداوند متعال در این آیه شریفه نتیجه مبارزه فرعون و درباریان وي را با دعوت موسی کلیم بیان کرده میفرماید: خداوند متعال
حدود سی سال درباریان فرعون را تهدید نموده و به عقوبتهاي گوناگون آنان را تأدیب فرمود شاید که دعوت به خداپرستی را
بپذیرند و نظر به اینکه کفر و عناد در قلوب آنان رسوخ نمود مهلت آزمایش آنان سپري شد و شقاوت آنان به حد نصاب رسید
پروردگار نیز زمین را از آثار فساد آنها پاك و پاکیزه نمود آنان را بسوي رود نیل کشانید و همه را در دریا هلاك نمود. و در اثر
لجاج فرعون که سالهاي متمادي خود و قبطیان را به مخالفت و مبارزة با موسی علیه السّلام ترغیب مینمود پروردگار به موسی علیه
السّلام وحی نمود که بنی اسرائیل را شبانه از مصر خارج نموده و بسوي بیت المقدس رهسپار گردند چون به رود نیل رسیدند به
اذن پروردگار موسی علیه السّلام بوسیله عصا دریاي نیل را گشود بنی اسرائیل را از دریا عبور داد فرعون و لشگر انبوه وي که بالغ
بر یک میلیون بودند در تعقیب بنی اسرائیل میآمدند به منظور اینکه آنها را دستگیر نموده به اسارت به مصر باز گردانند در آن
، هنگام همه قبایل بنی اسرائیل از دریا خارج میشدند ناگهان فرعون و لشگر وي به ساحل دریا أنوار العرفان فی تفسیر القرآن، ج 15
ص: 30
رسیدند راههاي گشوده دریاي نیل را مشاهده کردند فریب خورده خود و لشگریان انبوه وي که سواره بودند وارد جادههاي دریاي
نیل شده همه آنها غرق شدند در حالی که بنی اسرائیل نیز هلاکت آنها را مشاهده میکردند.
اینک میفرماید:
ما هم به سبب این عهد شکنی از آنها انتقام پیامبرانمان را گرفتیم و آنان را در دریا غرق نمودیم و این بدانجهت بوده که آنها آیات
و معجزات ما را یعنی عصا- ید بیضا- قحط- نقص ثمرات- طوفان- ملخ- شپشه- قورباغه- خون را تکذیب کردند و از عقابی که
به دنبال تکذیب در دنیا و آخرت به انتظار آنها است غافل بودند.
(136)
ترجمه و شرح [منظوم .... ص : 30
زان جماعت پس کشیدیم انتقام غرقشان کردیم دریم بالتمام
صفحه 33 از 181
ز آنکه آیتهاي ما را بر دروغ حمل کردند آن گروه بیفروغ
ز آنکه بودند از مآلش بیخبر و ز عذابی کاید ایشان را به بر
(136)
، ص: 31
[سوره الأعراف ( 7): آیه 137 ] .... ص : 31
اشاره
وَ أَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِینَ کانُوا یُسْتَضْ عَفُونَ مَشارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغارِبَهَا الَّتِی بارَکْنا فِیها وَ تَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ الْحُسْنی عَلی بَنِی إِسْرائِیلَ بِما
( صَبَرُوا وَ دَمَّرْنا ما کانَ یَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ وَ ما کانُوا یَعْرِشُونَ ( 137
ترجمه و شرح .... ص : 31
خداوند متعال در این آیه شریفه توضیح داده: گروهی که سالهاي متمادي در اسارت و شکنجه فرعون و قبطیان به سر میبردند در
لحظهاي پروردگار آنها را از اسارت آزاد فرمود فرعون و لشگر انبوه او را غافل و سرگرم تعقیب و دستگیري فراریان نموده با
نخوت و غرور خود را به دریاي خروشان نیل زدند و به کام آن افکندند روش انتقام پروردگار از گروه خودپرست همین است. و
شام و بیت المقدس نیز از جمله بلاد با برکت و وفور نعمت است و تحت سیطره و فرمانروائی فرعون بود پروردگار همه آنها را در
اختیار و نفوذ موسی علیه السّلام و بنی اسرائیل نهاد و وعدهاي که پروردگار به موسی علیه السّلام نموده بود بطور اعجاز آمیزي
انجاز فرمود زیرا به موسی علیه السّلام وحی فرمود که بنی اسرائیل را شبانه از مصر خارج نموده از دریاي نیل بگذارند و غرض
اصلی سوق فرعون و لشگر وي به سوي نیل بود ، ص: 32
که در تعقیب بنی اسرائیل بر آید چون دریاي نیل براي عبور بنی اسرائیل گشوده شده بود فرعون فریب خورد او نیز با لشگر خود
وارد شده دریاي نیل همه آنها را به کام خود فرو برد سرزمین پهناوري که سالهاي متمادي دعوت أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی فضاي آن را
فراگرفته بود بطور شگفتآوري در یک لحظه همه آثار ننگین خود پرستی را نابود کرد و صداها در دریاي خاموشی فرو رفت و
جسد نکبت بار فرعون را به کنار دریا افکند. کاخ فرعون و ساختمانهاي درباریان که به فراز فلک سربرآورده و کاخ ساحلی و
تابستانی فرعون و از جمله صرح (برج آسمانی) که هامان به دستور پادشاه بنا نهاد که به فراز آنها رفته در باره پروردگار آسمان
کسب اطلاع نماید آفریدگار همه آنها را در کمترین فرصتی فرو ریخت و با سطح زمین یکسان نمود همچنین باغها و درختان میوه
و تاکها که به دار آویخته شده همه یکسر خراب و ویران شدند. اینک میفرماید:
و مردم را که ضعیف و ناتوان بودند و تحت فشار قبطیان و فرعونیان مقهور و بیچاره مانده پسرانشان را میکشتند و زنانشان را براي
اسارت و استعباد زنده میگذاشتند و به بدترین شکنجه عذاب مبتلا بودند ما مشارق و مغارب یعنی تمام اطراف زمینهاي شام و مصر
را که اراضی پر برکت و داراي بارانهاي زیاد و خیرات بسیار بود به آنها به میراث دادیم و ورّاث پیشینیان خود شدند و بدوا اراضی
شامات و سپس زمینهاي مصر که متعلق به دشمنانشان بود به تصرف در آوردند و وعده صدق و بسیار نیکوي پروردگار تو به بنی
اسرائیل که راجع به هلاکت دشمنان ایشان و میراث بردن آنان داده بود تحقق یافت و تامّ و کامل آن مواعید منجّز گشت و این
صفحه 34 از 181
سبب صبر و شکیبائی بود که بنی اسرائیل در برابر صدمات وارده از فرعون و ، ص: 33
قبطیان متحمّل شدند. بلی نتیجه صبر چنین است و عاقبت امر آن کس که بیتابی و جزع کند و نارضامندي نشان دهد جز خسران
نخواهد بود و ما آنچه را فرعون و قومش ساخته و آنچه را بنا نهاده بودند از عمارات و قصور و بستانها و باغها و کاخها و
عشرتگاهها به هم کوبیدیم و به کلّی خراب و ویران ساختیم و از آنها اثر باقی نماند.
از این آیه مستفاده میگردد:
هر کس قیام کند و قلبش معمور از ایمان و روحش ممتلی به اسلام و یقین باشد بر ضدّ دشمنان خدا قیام کند هر چند فرعون مصر و
صاحب حول و طول و لشگر و حشم و مال و خدم باشد قربۀ الی للّه براي رفع فساد و طغیان قیام نماید خدا با اوست و ناصر و
مددکار اوست إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ یَنْصُرْکُمْ وَ یُثَبِّتْ أَقْدامَکُمْ.
(137)
، ص: 34
ترجمه و شرح [منظوم .... ص : 34
چونکه شد فرعون و اتباعش تباه وارث ایشان بر زمین گشتند و شاه
شرقها و غربها از ارض شام در تصرّف آمد ایشان را تمام
یا ز شرق و غرب باشد قصد این که شدند آن قوم غالب در زمین
آن زمینی کاندر آن برکات ما نازل است از اهتمام انبیاء
و آن زمین شام و بیت المقدس است نعمت و ارزانی اندر وي بس است
وعده پروردگارت شد تمام آن اسرائیل را نیکو و تام
از ره صبري که کردند آن گروه بر مکاره همچو بحر و همچو کوه
هم نمودیم آن منازل را خراب که بد آنها را به فرعون انتساب
آن عمارتهاي عالی و ارجمند قصرها و کاخهاي بس بلند
، ص: 35
و آنچه بود از باغهاي کاشته تاکها از چوب و نی افراشته
ذکر اینها میکند حق بر رسول تا ز حال مشرکان ناید ملول
زان که ایشان را هم این فرهنگ بود گیتی از نخوت بر آنها تنگ بود
بگذراندیم آل اسرائیل را از یم و بشکافتیم آن نیل را
(137)
، ص: 36
توضیحات .... ص : 36
1) قوله تعالی: أَ تَذَرُ مُوسی وَ قَوْمَهُ لِیُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ از این آیه مستفاد میگردد: پس از صحنه مبارزه در اثر گرویدن ساحران به )
موسی با اینکه سبب مذلّت و رسوائی فرعون گشت باز فرعون از دعوي الوهیت و شعار أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی دست برنداشته و مردم را به
صفحه 35 از 181
پرستش خود دعوت و اجبار میکرد بدین نظر درباریان بار دیگر پیشنهاد نمودند که موسی مردم را از پرستش تو و خدایان باز
میدارد ناگزیر براي جلوگیري از فساد و شیوع اختلاف در دین و عقیده مردم باید چارهاي اندیشید لازم است که موسی را به قتل
برسانید. فرعون پیشنهاد درباریان را در باره قتل موسی نپذیرفت و آن را رد کرد زیرا موسی در قلوب مردم اثر گذارده نمیتوان او
را دستگیر نموده به قتل رسانید و فقط براي جلوگیري از دعوت و نفوذ او میتوانیم بر بنی اسرائیل بار دیگر عقوبتهاي گذشته را
اجرا نمائیم فرزندان و نوزادان آنها را به قتل برسانیم و دختران آنان را به اسارت و کنیزي و خدمت در اختیار مردم بگذاریم. و با
کمال قدرت و نفوذي که بر بنی اسرائیل داریم کفر و عقوبت دیرین را بار دیگر بر آنان اجرا خواهیم کرد.
2) قوله تعالی: وَ الْعاقِبَۀُ لِلْمُتَّقِینَ یگانه برنامهاي که بشر را به سعادت سوق میدهد آن است که بشر اگر نیروي تقوي را همیشه به )
کار بندد سبب نجاح و رستگاري او خواهد بود این قانونی است تخلّف ناپذیر زیرا هر فردي اگر در زندگی شعار او خداپرستی
باشد و به سپاس نعمتهاي پروردگار قیام نماید و شکر گذارد و از گناهان و اعمال زشت بپرهیزد و در برابر أنوار العرفان فی تفسیر
القرآن، ج 15 ، ص: 37
ناگواریها صبر و بردباري پیشه کند همواره به آینده روشن خود را تسلیت دهد و به پروردگار اعتماد نماید نجاح و پیروزي و
موفقیت بطور حتم نصیب او خواهد بود و به تقدیر اینکه ناگواري بر او رخ دهد نیروي صبر را بکار بندد و بطور بداهت بنگرد
ناکامی و مرارت و تلخی اندك است و پایان مییابد ولی خشنودي پروردگار و موفقیت و پاداش آن همیشگی است زیرا حادثه
ناگوار بر حسب نظام پیش آمدیست که به اختیار او نیست چه با صبر و یا با اضطرار و پریشانحالی به سر برد حادثه بر او رخ داده و
خواهد گذشت پس اگر نیروي استقامت را در خود تقویت نماید و صورت عملی را در خود بپروراند که پروردگار وعده فرموده
پایه فرمانروائی ستمگر را فرو خواهد ریخت و مردم زیر دست و ستمدیده را از قید اسارت و عبودیت بدر برده آزاد خواهد فرمود
ساحت پروردگار نیز منزّه است از اینکه وعدهاي که فرموده تخلف نماید.
3) قوله تعالی: فَیَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ خداوند متعال به بنی اسرائیل پند داده و نصیحت فرمود اندك زمانی که در اسارت فرعون قبط )
و درباریان وي بسر خواهید برد باید موحّ د و خدا پرست باشید و نیروي تقوي و پرهیزکاري را تقویت کنید و در برابر رنجها و
ناگواریها صبر و بردباري نمائید و بدین وسیله پروردگار شما را آزمایش فرماید تا بر حسب حکمت پروردگار شما را ظفر دهد و از
ستم فرعون و درباریان وي شما را برهاند.
از جمله پند آنکه بر حسب نظام تعلیم و تربیت تدریجی سلسله بشر که بر اساس آزمایش است مأموریت من نیز از جانب پروردگار
تا بحال در حدود اجراي دو ماده است: ، ص: 38
1) فرعون و درباریان او را به توحید و خداپرستی دعوت نمایم که در ضمن ساکنان این سرزمین را چه نژاد قبط باشند و یا نژاد )
سبط همه را به توحید دعوت نمایم.
2) فرعون پادشاه باید بنی اسرائیل را آزاد گذارد و از اسارت آنها را رها نماید و براي این منظور که رسول از جانب پروردگار )
هستم به ارائه معجزاتی آنان را تهدید نمایم. فرعون هیچ یک از پیشنهادهاي مرا نپذیرفت ناچار باید صبر کردن من به امر پروردگار
بر نخوت و غرور وي صبر مینمایم شما نیز ناچار باید اندك زمانی صبر نمائید تا فرصت و دوره آزمایشی او به پایان رسد و
ستمگري وي نهایت پذیرد آنگاه پروردگار بر حسب حکمت او را به هلاکت افکند و او را وسیله عبرت و پند بشر قرار دهد.
4) وَ لَقَدْ أَخَ ذْنا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنِینَ وَ نَقْصٍ مِنَ الثَّمَراتِ خداوند متعال سوگند یاد فرموده که به منظور تهدید فرعون و عقوبت )
قبطیان ساکنان سرزمین مصر چند سال آنها را دچار خشکسالی نمودیم و نیز قحطی و کمبود مواد خواربار و سختی معیشت نیز در
برداشت که شاید فرعون از معارضه با موسی کلیم علیه السّلام پشیمان شده و از خودستائی بازگردد و رسالت موسی را تصدیق
نماید و به عموم مردم نیز اعلام نماید.
صفحه 36 از 181
و از کلمه بالسنین مستفاد میگردد که چند بار به فاصله اتفاق افتاده که بعض سالها خشکسالی و قحطی در آن کشور رخ میداد و
سپس سال دیگر هنگام رفاه و وفور نعمت و کثرت محصول بود، سالی که مردم آن سرزمین در رفاه و نعمت بودن آن را بر حسب
جریان طبیعی از فیضان رود نیل پنداشته و از سعادت و نیکبختی خود میدانستند ولی خشکسالی و قحطی را در اثر نهضت و قیام
موسی و پیروان او پنداشته و بطور تطیّر یعنی ، ص: 39
از شئامت و نحوست آنان میدانستند.
5) قوله تعالی: بِأَنَّهُمْ کَ ذَّبُوا بِآیاتِنا وَ کانُوا عَنْها غافِلِینَ فرعون و درباریان وي همواره در مقام تکذیب معجزات بسیاري که به آنها )
ارائه دادیم بر آمدند و پیوسته آنها را تهدید نمودیم فرعون از دیر زمانی دعوي الوهیت مینمود و مردم را به پرستش خود دعوت
میکرد نوزادان بنی اسرائیل را ذبح مینمود و دختران آنها را به اسارت و خدمت به قبطیان واگذار میکرد و خداوند متعال در آیه
5 سوره قصص که میفرماید:
إِنَّهُ کانَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ فرعون را منشاء فساد و شرك و خونریزي و هتک اعراض بشر معرّفی فرموده است.
نظام خلقت هرگز تفاوتی میان افراد و یا طوائف و قبائل بشر نگذارده همه افراد بشر از نعمت و آسایش در اجتماع میتوانند استفاده
نمایند و به قدري که خود به اجتماع خدمت نموده، از دسترنج دیگران بهرهمند گردند و تجاوز از این دستور با اینکه گروهی را
ذلیل و اسیر قرار دادن و گروهی را بدون استحقاق از هر گونه نعمت برخوردار نمودن بر خلاف نظام خلقت است.
6) قوله تعالی: وَ کانُوا عَنْها غافِلِینَ با اینکه فرعون عقوبتها گوناگون از جمله مذلّت و خواري خود را در انظار مردم قبط میدید و )
اظهار عجز مینمود از اینکه خود و همه پیروان خود را عقوبت فرا گرفته و چارهاي نمیاندیشید جز اینکه از موسی علیه السّلام در
خواست نماید و التزام دهد که از پروردگار مسئلت کند که عقوبت را از آنها رفع نماید و در حقیقت آن همه مردم امر حسی و
بدیهی را نادیده گرفته و انکار مینمودند و نهایت شقاوت و لجاج بشر در آن است که در صورتی أنوار العرفان فی تفسیر القرآن،
ج 15 ، ص: 40
که خود و مردم کشوري را در عقوبت و شکنجه میبیند آن را تکذیب نماید و نادیده بگیرند اینچنین نفوس شریر و پلید هرگز
شایسته رحمت و آمرزش نخواهند بود.
7) قوله تعالی: وَ دَمَّرْنا ما کانَ یَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ .... )
جهان صحنه سرائی است لرزان بار گران سلسله بشر را بر دوش گرفته به سوي پرتگاه رهسپار است و یا گوئی اقیانوس خسر و شأنی
است که ستمگران و سرکشان را به کام خود کشیده آثار آنها را نیز مانند خود آنه محو و نابود کرده ولی هیچ یک مانند فرعون
ستمگر نبودهاند که پروردگار به منظور آمرزش و عبرت بشر زیاده بر شصت بار در آیات کریمه از شقاوت و غرور او سخن به میان
آورده و مبارزههاي دامنهدار او را با دستگاه توحید و با پیامبرانی نیرومند هم چه موسی کلیم علیه السّلام و هرون مهربان علیه السّلام
یاد آوري فرموده و نیز بطور حیرتانگیزي او و لشگر وي آثار عظمت او را به کام امواج خروشان دریا افکنده و پس از لحظهاي
جسد او را به ساحل پرتاب نموده و به وسائل طبیعی که نمونهاي از نیروي غیبی است جسد او براي همیشه باقی میماند تا اینکه
وسیله عبرت آیندگان از سلسله بشر گردد.
8) قوله تعالی: إِنْ تُصِ بْهُمْ سَیِّئَۀٌ یَطَّیَّرُوا بِمُوسی کلمه تفؤّل یعنی به فال نیک گرفتن و کلمه یطّیّر به فال بد گرفتن است و تفؤل در )
اسلام پسندیده است چنانکه پیغمبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمودند: تفأّلوا بالخیر تجدوه یعنی امور را به فال نیک بگیرید تا
نتیجه خوب آنها را در یابید ولی تطیّر در اسلام ناپسند میباشد چنانکه میفرماید:
الطیرة شرك و لکنّ اللّه یذهبه بالتوکّل) یعنی چیزي را به فال بد گرفتن شرك به خداست ولی خدا بدي آن را بوسیله توکّل به خدا
از بین میبرد.
صفحه 37 از 181
، ص: 41
روایات .... ص : 41
1) مجمع البیان نوشته: ابن عباس و سعید بن جبیر و قتاده و محمد بن اسحاق بن بشار مطلبی را گفتهاند و علی بن ابراهیم هم همان )
مطلب را بسند خود از ابی جعفر و ابی عبد الله علیه السّلام روایت کرده پس از ایمان ساحران به موسی علیه السّلام و شکست
خوردن فرعون و اصرار بر کفر خود هامان به فرعون گفت: مردم بطوري که میبینی یکی پس از دیگري به موسی ایمان میآورند
باید فکري کرد من فکر میکنم صلاح در این است که مأمور بگذاري و هر کس را که دیدند به دین موسی در آمده زندانیش
کنند، چیزي نگذشت که تمامی بنی اسرائیل به دست خود فرعونیان یکجا جمع شدند خداوند هم فرعونیان را به عذابهاي
گوناگونی از قبیل کمبود زراعت و امثال آن مبتلا نمود و در آخر طوفانی بر آنان مسلط کرد تا تمامی خانههاي آنان را در هم فرو
ریخت فرعونیان ناگزیر به بیابان گریختند و خیمهها به پا کردند و اما خانههاي بنی اسرائیل یک قطره از آب سیل به آنها نرسید و
زمینهاي زراعتی آنان نیز آسیبی ندید بر عکس براي فرعونیان هیچ زمین زرعاتی نماند لذا به موسی گفتند از پروردگارت در
خواست کن این بارندگی هولناك را از ما قطع کند که اگر چنین کنی ما به تو ایمان آورده و بنی اسرائیل را از زندانها رها کرده با
تو روانه میسازیم. موسی علیه السّلام از خدا درخواست کرد و خدا هم عذاب را از آنان برداشت ولی متأسفانه به وعده خود وفا
ننموده و ایمان نیاوردند این بار هامان به فرعون گفت: اگر بنی اسرائیل را آزار کنی به دست خود موسی را بر خود غلبه دادهاي و
او ، ص: 42
بطور مسلم سلطنت تو را از بین خواهد برد لذا فرعون بنی اسرائیل را رها نکرد و در باره بارانهاي خطرناك گفت: بارانی که آمد
عذابی نبود بلکه نعمتی بود براي ما زیرا دشت و صحراي ما را پس از خشکی و مردگی زنده و سرسبز و خرّم نمود و چون چنین
کردند خداوند هم به روایت علی بن ابراهیم در سال بعد و به روایت دیگران در ماه بعد ملخ را بر زراعتها و اشجار ایشان مسلط
کرد بطوري که از زراعت و درختان چیزي باقی نگذاشته بلکه موي سر و ریش آنان و لباس و فرش و زندگیشان را هر چه بود
خوردند و حال آنکه همین ملخها به خانههاي بنی اسرائیل داخل نمیشدند و هیچگونه آزاري نمیرساندند مردم همه سر و
صدایشان بلند شد و فرعون شدیدا به جزع و فزع در آمد و به موسی علیه السّلام گفت: این بار هم از پروردگارت بخواه این بلا را
از ما بگرداند و بطور قطع من هم دست از بنی اسرائیل برمیدارم. موسی علیه السّلام دعا کرد و ملخ که بر آنان مسلط بود از آنان بر
طرف گردید.
2) علی بن ابراهیم از امام محمد باقر و امام جعفر صادق علیهما السّلام روایت کرده وقتی که ساحران به موسی ایمان آوردند )
فرعون ننگین گشت و بر عناد و کفر او افزوده شد هامان به فرعون گفت: بسیاري از مردم به موسی ایمان میآورند آنها را حبس
بنما پروردگار به آنان عقوبتهاي پیوسته از خشکسالی و کمبود خواربار پیش آورد از جمله طوفان و سیل بود که منزلهاي آنان را
خراب کرده مردم رو به بیابان نهاده در خیمهها زندگی میکردند ولی منازل بنی اسرائیل از سیل ایمن بود و نیز اراضی زراعتی آنها
را سیل خراب کرد به موسی عرض کردند: از پروردگارت مسئلت نما که عقوبت باران و سیل را بر طرف کند ما ایمان میآوریم و
بنی اسرائیل هم ، ص: 43
آزاد خواهیم گذاشت موسی نیز از پروردگار مسئلت نمود طوفان و سیل از آنها بر طرف شد ولی ایمان نیاوردند. هامان به فرعون
گفت: اگر بنی اسرائیل را رها نمائی با موسی همدست شده بر سلطنت تو خطر دارد و بطور تصادف در آن سال زراعت آنها بسیار
بود بدان جهت گفتند که طوفان و سیل براي اراضی ما نافع بوده و سبب برکت شد در سال دیگر به روایت علی بن ابراهیم و در ماه
دیگر به نظر مفسرین جراد و ملخ را بر آنان مسلط نمود که زراعتهاي آنها را خراب و فاسد نموده پوست درختان را میجویدند و
صفحه 38 از 181
لباس و اثاثیه را پاره میکردند ولی ملخ به منازل بنی اسرائیل رو نمیآورد و قبطیان از عقوبت ملخ عاجز شدند و بخصوص فرعون
اظهار عجز میکرد. به موسی علیه السّلام گفت: از پروردگارت مسئلت نما که عقوبت ملخ را از ما بر طرف نماید تا اینکه بنی
اسرائیل را آزاد و رها بنمایم موسی علیه السّلام نیز دعا کرد پروردگار ملخ را از آنان رفع نمود پس از اینکه از شنبه تا شنبه دیگر بر
آنان مسلّط بود ولی هامان نگذاشت فرعون بنی اسرائیل را آزاد کند.
باز به روایت علی بن ابراهیم در سال سوم و به نظر برخی از مفسرین در ماه سوم پروردگار شپشک بیبال که سخترین عقوبت بود
بر قبطیان مسلط نمود اراضی مزروعی آنها را خراب و فاسد میکرد ساق و ریشه آنها را میخوردند. فرعون به موسی پیشنهاد کرد
اگر از پروردگارت بخواهی که این عقوبت شپشک را از ما بر طرف کند بنی اسرائیل را آزاد و رها خواهم نمود، موسی علیه السّلام
نیز دعا نمود عقوبت از آنان بر طرف شد ولی باز فرعون از عهد خود تخلف کرد.
سال چهارم یا به نظر برخی ماه چهارم فرا رسید قورباغه پدید آمد منازل و لباس و غذا و ظرفهاي آنان را فراگرفت و در ظرف
غذاي آنان ، ص: 44
جستن میکرد و غذا را فاسد مینمود بر بدن و رخسار آنها قورباغه بالا میرفت و از سخن و گفتار عاجز بودند و در دهان آنان
جستن میکرد از این عقوبت نیز بسیار رنج دیدند باز زبان نزد موسی علیه السّلام به شکایت گشود التزام دادند که این بار توبه
نمایند و عهد خود را نقض ننمایند. از پروردگارت بخواه که این عقوبت را نیز از ما برطرف کند و ما به تو ایمان میآوریم و بنی
اسرائیل را نیز رها خواهیم نمود، موسی علیه السّلام دعا کرد این عقوبت را نیز پروردگار از آنان برطرف نمود ولی باز از عهد خود
تخلف نمودند.
سال پنجم فرا رسید پروردگار بر آنان عقوبت دیگري نازل فرمود.
آب رود نیل بر قبطیان به صورت و سیرت خون در میآمد ولی براي بنی اسرائیل آب بود اگر آن را سبطی میآشامید آب بود و
اگر قبطی میآشامید خون میشد بطوري که قبطی به سبطی میگفت: آب را در دهان خود بگیر و به دهان من بریز چون به دهان
قبطی آب میریخت خون میشد سخت تشنگی بر فرعون رخ داد بطوري که سبزي را میجوید ولی آب فشرده آن به صورت خون
در میآمد به همین منوال یک هفته مردم نمیآشامیدند جز خون باز زبان به شکایت گشوده به موسی گفتند: از پروردگارت بخواه
که این عقوبت را نیز از ما برطرف کند و به تو ایمان خواهیم آورد و بنی اسرائیل را نیز رها مینمائیم و پس از دعا خداوند متعال
این عقوبت را نیز از آنان برطرف نمود ولی ایمان نیاورده و بنی اسرائیل را نیز آزاد نکردند.
، ص: 45
تجزیه و ترکیب .... ص : 45
قوله تعالی: وَ قالُوا مَهْما تَأْتِنا بِهِ مِنْ آیَۀٍ لِتَسْحَرَنا بِها ضمیر کلمه به به کلمه مهما بر میگردد و باء در کلمه بمؤمنین زائد و کلمه
بمؤمنین خبر است براي کلمه نحن کلمه ایات در آیه بعد حال است براي کلمه طوفان به بعد.
قوله تعالی: وَ لَمَّا وَقَعَ عَلَیْهِمُ الرِّجْزُ قالُوا یا مُوسَی ...
کلمه اورثنا در آیه بعد براي اینکه از باب افعال است دو مفعول میخواهد مفعول اول کلمه قوم و مفعول دوم کلمه مشارق است.